کسری بودجه به چه معناست؟

کسری بودجه به چه معناست؟

کسری بودجه واژه آشنایی است که امروزه دولت مردان از آن بسیار استفاده می کنند. هرچند، کسری تنها منوط به دولت نیست و هر شرکت یا شخص حقیقی که تفاوتی میان هزینه ها و درآمد هایش داشته باشد، اصطلاحا می گویند با کسری بودجه مواجه است. به بیان ساده تر، هر گاه دخل و خرج یک واحد اقتصادی به یکدیگر نخورد، دچار کسری خواهد شد.

می توان کسری بودجه را معادل زیان دانست. چرا که در این وضعیت میزان هزینه ها و مخارج بیشتر از درآمد حاصل از آن است. کسری زمانی اتفاق می افتد که در یک سال مالی، دولت یا شرکت بیشتر از دریافتی و دارایی های خود، خرج کند.

بودجه چیست؟

قبل از تعریف کسری بودجه شما باید با مفهوم بودجه آشنا شوید. بودجه می تواند برای یک شخص یا یک دولت تعریف شود. میزان دخل و خرج یک واحد اقتصادی که در یک دوره زمانی مشخص تعیین می شود، را بودجه می گویند. به طور مثال شخصی تصمیم می گیرد یک ساختمان بسازد. برای ساخت این ساختمان مقدار قابل توجهی پول را سرمایه گذاری می کند. او برنامه ریزی می کند که چه مقدار از پول خود را در چه زمانی خرج کند.

سند برنامه ریزی شده که کلیه مخارج ساختمان سازی و درآمدهای فرد را شامل می شود را بودجه می گویند. در زمان تنظیم بودجه هزینه ها و درآمدها با هم برابر هستند. به طور کلی بودجه از دو بخش منابع و مصارف تشکیل شده است. منظور از منابع، چیزهایی است که از آن می توان کسب درآمد کرد و منظور از مصارف، هزینه ها است. بودجه یک تخمین است که پیش بینی می کند در سال مالی جدید چه میزان مخارج و درآمد نیاز است.

کسری بودجه چیست؟

مثال قبل را درنظر بگیرید، فرض کنید فرد به هر دلیلی در تامین منابع مالی خود به مشکل خورده است! در این صورت قبل از تکمیل ساختمان، سرمایه فرد تمام خواهد شد. اگر فرد بدون داشتن درآمد و سرمایه لازم، سفارش کار دهد و یک هزینه جدید به وجود آورد؛ می گویند فرد با کسری مواجه است.

طبق قوانین حسابداری در ترازنامه دو طرف آن باید با یکدیگر برابر باشند. در بودجه هم این گونه است! در صورتی که منابع و مصارف بودجه با یکدیگر برابر نباشند و مصارف بیشتر از منابع باشد، کسری‌بودجه اتفاق افتاده است.

دلایل به وجود آمدن کسری بودجه

کسری‌بودجه در دولت ها به علت کنترل نادرست هزینه ها و ساماندهی اشتباه منابع مالی است. البته کسری بودجه می توانند علل دیگری داشته باشد مثلا در حالت رکود اقتصادی یکی از درآمدهای دولت تغییر پیدا کند. بدترین حالت به وجود آمدن کسری زمانی است که هیچ تغییری در تولید ملی اتفاق نیفتاده است و مخارج دولت بیشتر از برآورد اولیه آن است.

چگونه کسری بودجه را مدیریت کنیم؟

بودجه یکی از مهم ترین سندها برای دولت است، تا جایی که در کشور ما یک کمیته تخصیص بودجه برای نظارت بر آن ایجاد شده است. رئیس و معاون اقتصادی سازمان برنامه و بودجه به همراه رییس خزانه کل کشور اعضای تشکیل دهنده این کمیته هستند. این کمیته، با هدف بررسی کنترل بودجه هر سه ماه تشکیل می شود. ابتدا درآمدهای دولت بررسی می شود و پس از آن منابع بین ارگان های دولتی تقسیم خواهد شد.

راه های تامین کسری بودجه

دولت برای تامین کسری‌بودجه خود سه راه دارد. اولین راه، استقراض از بانک مرکزی است که این بانک با چاپ پول این کسری را تامین می کند. دومین راه حل، استقراض از مردم است که این کار با فروش اوراق بهادار انجام خواهد شد. سومین راه استقراض از خارج از کشور است.

استقراض از بانک مرکزی

استقراض از بانک مرکزی مانند یک داروی مسکن عمل می کند و در بلند مدت کارایی ندارد. این یکی از راه هایی است که دولتمردان به آن علاقه خاصی دارند اما این فقط در کوتاه مدت جواب می دهد. چرا که این کار در بلندمدت مشکلاتی مانند تورم را به وجود خواهد آورد. تورم به معنای افزایش سطح عمومی قیمت ها است.

به طور مثال فرض کنید که دولت در پایان سال مالی، با کسری بودجه معادل 400 میلیارد تومان مواجه باشد. اگر بخواهد از راه استقراض از بانک مرکزی این مشکل را حل کند، بانک مرکزی باید حساب خزانه دولت را تغییر دهد. به عبارتی این حساب را از 200 میلیارد تومان به 600 میلیارد تومان تغییر دهد و در ادامه با چاپ پول این کسری را جبران کند. این مقدار پول توسط دولت بین مردم پخش خواهد شد که باعث افزایش نقدینگی می شود. نتیجه رشد نقدینگی و پایه پولی چیزی به جز تورم و افزایش قیمت ها نیست.

استقراض از مردم

اگر دولت تصمیم بگیرد با استقراض از مردم، کسری بودجه خود را تامین کند، باید اوراق بهادار خود را بفروشد. به عبارت دیگر، سهام شرکت هایی که در اختیار دولت قرار دارد را در معرض فروش بگذارد. یکی دیگر از راه های استقراض از مردم، فروش اوراق مشارکت یا انواع دیگر اوراق است. اوراق مشارکت، اوراقی است که در راستای سرمایه گذاری یک پروژه به فروش می رسد.

با فروش این اوراق می توان هزینه های مورد نیاز پروژه را تامین کرد. تامین کسری بودجه با این روش سبب می شود نرخ سود در بازار پول افزایش یابد. نتیجه این اتفاق کاهش سرمایه گذاری بخش خصوصی است. هر چند در کشور ایران نرخ سود حالت دستوری دارد و کاهش سرمایه گذاری به دلایلی مانند استقراض دولت از بانک ها است که نتیجه آن کاهش قدرت استقراض بانک ها به بخش های خصوصی است.

استقراض از خارج از کشور

استقراض از خارج از کشور یکی از راه‌ های تامین کسری بودجه است که دولتمردان از آن استفاده می کنند. البته کشور ایران به دلایلی مانند تحریم های خارجی از این گزینه برای رفع کسری بودجه خود استفاده نمی کند. همچنین برخی افراد باور دارند با استقراض از خارجیان، استقلال کشور زیر سوال می‌ رود و گزینه مناسبی برای رفع کسری نیست.

محاسبه کسری بودجه

برای محاسبه کسری‌بودجه، بهتر است ابتدا با هزینه ها و درآمدهای دولت آشنا شوید. در نظام مالی دولت سه ترازنامه با نام های تراز عملیاتی، تراز دارایی های سرمایه ای، تراز دارایی های مالی وجود دارد.

در تراز عملیاتی، منظور از درآمد، درآمدهای حاصل از مالیات، فروش کالا و درآمدهایی که از انحصار و مالکیت دولت مانند بهره های دریافتی که بابت پرداختی دولت به خارج از کشور به دست می آید، است. درمقابل این درآمد ها، اعتبارات هزینه ای یا جاری وجود دارد. تفاوت میان درآمدها و هزینه ها را تراز عملیاتی می گویند.

تراز عملیاتی نشان می دهد که درآمد ها و هزینه های واقعی دولت به چه میزان است و کسری به وجود آمده نشان می دهد که باید چه میزان درآمد را بالا ببریم تا هزینه ها را پوشش دهد. برای محاسبه دقیق کسری باید درآمدهای حاصل از صادرات منابع طبیعی شامل نفت و گاز را نیز به درآمدهای دولت اضافه کنیم. همچنین هزینه ها شامل تمامی پرداختی های دولت است. رابطه زیر کسری‌بودجه را نشان می دهد.

کسری بودجه = مجموع درآمدهای دولت – هزینه های دولت

کسری بودجه و تورم

نمی توان با قطعیت گفت که کسری بودجه حتما تورم را به دنبال دارد. چه بسا اقتصادهایی وجود دارند که با کسری زیاد، تورم زیادی ندارند. این نشان می دهد که می توان با کسری، پیامدهای تورمی آن را کنترل کرد. برای کنترل پیامدهای تورمی ناشی از کسری، نیاز است به سه عامل مهم توجه شود.

اولین عامل، بررسی علت ایجاد کسری است. دومین عامل، بررسی شرایط اقتصاد کلان و سومین عامل، چگونگی تامین مالی کسری بودجه است. در صورتی که تولید ملی تغییری نکند و کسری ناشی از افزایش مخارج جاری دولت باشد، تورم اتفاق می افتد. همچنین اگر کسری به وسیله سیستم بانکی تامین شود، باید منتظر افزایش تورم باشیم.

تاثیر کسری بودجه بر رشد اقتصادی

کسری بودجه، که ناشی از سیاست‌ های مالی انبساطی دولت است، می‌ تواند در برخی موارد به رشد اقتصادی منجر شود. اما در این زمینه دیدگاه ‌های مختلفی در نظریه‌ های اقتصادی وجود دارد. میزان کسری بودجه، دلایل آن و شرایط اقتصادی هر یک از عوامل موثر بر این موضوع هستند که آیا کسری بودجه بر رشد اقتصادی تاثیر دارد یا خیر.

به طور کلی، در کوتاه‌ مدت، کسری‌بودجه با هدف افزایش تقاضای کل می ‌تواند به رشد اقتصادی کمک کند. به عنوان مثال، ایالات متحده در دوره رکود بزرگ (۲۰۰۸) به کاهش مالیات‌ ها و افزایش هزینه‌ ها پرداخته تا به بهبود وضعیت اقتصادی کمک کند.

در بلند مدت، دو دیدگاه اصلی در مورد تاثیر کسری بودجه بر رشد اقتصادی وجود دارد. دیدگاه اول بیان می‌ کند که کسری بودجه می ‌تواند به کاهش سرمایه‌ گذاری خصوصی و در نتیجه کاهش رشد اقتصادی منجر شود. در مقابل، دیدگاه دوم تاکید می‌ کند که اگر کسری بودجه به سرمایه‌ گذاری در زیرساخت‌ ها منجر شود، می‌ تواند تولید کالاها و خدمات را افزایش دهد.

تاثیر کسری بودجه بر جامعه

کسری بودجه تاثیرات گسترده‌ ای بر اقتصاد و افراد دارد. دولت‌ ها ممکن است برای جبران کسری خود، هزینه ‌های خدمات عمومی مانند زیرساخت ‌ها و بهداشت را کاهش دهند. همچنین افزایش مالیات بر شرکت ‌ها و کسب ‌و کارها ممکن است توانایی آن ها را در استخدام نیروی کار جدید و افزایش تولید تحت تاثیر منفی قرار دهد.

تاثیر کسری بودجه بر نرخ بهره

دولت‌ هایی که با کسری‌بودجه رو به رو هستند، معمولا برای تامین مالی کسری خود نرخ بهره بالاتری را به وام‌ دهندگان و سرمایه‌ گذاران پیشنهاد می ‌دهند. این موضوع باعث می ‌شود که افزایش استقراض دولت به بالا رفتن نرخ بهره و به تبع آن، بازدهی اوراق قرضه منجر شود.

تاثیر کسری بودجه بر تورم

تاثیر کسری بودجه بر تورم در کشورهای توسعه‌ یافته و در حال توسعه متفاوت است. تحقیقات اقتصاددانان نشان می‌ دهد که در کشورهای در حال توسعه با نرخ تورم بالا، معمولا کسری بودجه وجود دارد. اما در کشورهای توسعه ‌یافته با نرخ تورم کم، شواهد کمی در این زمینه وجود دارد. دولت‌ ها می ‌توانند از سیاست ‌های پولی برای جبران کسری بودجه استفاده کنند، که این نیز می‌ تواند منجر به افزایش تورم شود. به عنوان مثال، استقراض دولت از بانک مرکزی ممکن است به افزایش حجم نقدینگی و عرضه پول بیانجامد.

کسری بودجه خوبه؟

در زمان های قبل، واکنش های خوبی نسبت به کسری بودجه وجود نداشت. کسری به عنوان یک زیان مالی تلقی می شد. کم کم کشورهای مختلف با کسری بالایی، توانستند نرخ تورم را پایین نگه دارند و در کنترل آن موفق باشند.

به هر حال کسری بودجه نشان می دهد که دولت پروژه های عمومی بزرگی را آغاز کرده است که نیازمند تامین مالی هستند. همچنین در حالت های مختلف اقتصادی، کسری‌بودجه علل متفاوتی دارد. به طور مثال زمانی که دولت در رکود است و مالیات را کاهش دهد، با کسری مواجه خواهد شد.

آمار و ارقام نشان می دهد کنترل کسری و چگونگی مواجه با آن می تواند از خطرات آن جلوگیری کند. به طور مثال کشور انگلستان با این که کسری بودجه بالایی دارد، نرخ تورم بسیار پایینی دارد. کسری‌بودجه در بلند مدت بسیار خطرناک است. فرض کنید شرکتی در بلندمدت کسری بودجه داشته باشد، در این صورت ارزش سهام این شرکت کاهش پیدا می کند تا جایی که دیگر نتواند به تجارت خود ادامه دهد.

سخن آخر

بودجه و کسری بودجه از مهم ترین مسائلی است که دولتمردان با آن روبرو هستند. هر ساله در زمانی مشخص دولت موظف است تا لایحه بودجه سالانه خود را به مجلس شورای اسلامی ارائه دهد. مجلس در جلسات متعدد این لایحه را بررسی می کند. زمانی که کسری بودجه در دولت انفاق می افتد، باید بهترین راه را برای رفع آن انتخاب کنیم، در غیر این صورت ممکن است با یک تورم چند رقمی در کشور مواجه شویم.